Soms kan een lied, een beeld of toneelstuk je onverwacht tot in het diepste raken en je een euforisch gevoel bezorgen. Maar dat je dit ook kunt sturen. Daar gaat De Kunsten van het Leven over. Trajectum spreekt schrijver en lector van de kenniskring Kennisontwikkeling & Vaktherapieën (KenVak) Henk Smeijsters over het zoeken naar gelukmakende kunst.
Muziek speelt al heel lang een rol in het leven van Henk Smeijsters. Vanaf z’n zesde speelt hij piano. Klassiek. Hij studeerde piano aan het conservatorium en sociale wetenschappen, schreef een dissertatie over muziek en technologie en was jarenlang als hoofdvakdocent verbonden aan het conservatorium in Enschede. In 1997 werd hij benoemd als hoofd van de opleiding creatieve therapie van de toenmalige Hogeschool Limburg. Sinds 2003 is hij door de Hogeschool Zuyd benoemd als lector van de kenniskring Kennisontwikkeling Vaktherapieën. Dit is een gezamenlijke kenniskring van de Hogeschool Zuyd, Hogeschool Utrecht en ArtEZ Hogeschool.
Smeijsters houdt niet van stilzitten. Sinds 1987 heeft hij vijftien (vak)boeken op zijn naam staan, waarvan een aantal zelfs over de grenzen door creatief therapeuten worden verslonden (Duitsland, VS en Japan). Met zijn nieuwe boek De Kunsten van het Leven, probeert hij een grotere doelgroep aan te spreken. Aan de hand van opdrachten, casussen en theorieën zijn we nu allemaal in staat om therapeutisch van kunst te genieten.
Naast piano speelt Smeijsters ook gitaar. ‘Dan zet ik thuis een cd van Eric Clapton op en dompel ik me onder in zijn wervelende soli.’ In zijn eentje, maar als er een mogelijkheid tot samenspel is, grijpt hij die enthousiast aan. Hij vertelt over een Internationaal congres in Eindhoven waar hij tot diep in de nacht heeft staan jammen. ‘Dat was samen met creatief therapeuten vanuit alle hoeken van de wereld. Toevallig speelden we allemaal een ander instrument. Dat was zo magisch. Dan heb je geen woorden nodig, dan begrijp je elkaar via de muziek.’
En juist dat probeert Smeijsters in De Kunsten van het Leven duidelijk te maken. De positieve uitwerking van kunst. ‘Niet alleen muziek hoor, maar ook beeldende kunst, dans en drama’, verduidelijkt Smeijsters. Volgens de wetenschapper kun je woorden vaak uitschakelen en de kunst het werk laten doen. ‘Pas dan kun je je gedachten helemaal los laten en werkelijk genieten van het leven.’
Uw vorige boeken waren vooral als lesstof bedoeld. Dit boek is voor een breder publiek. Hoe houdt u daar rekening mee?
‘Je probeert minder vaktaal te gebruiken, maar dat is ook alles. De (neuro)psychologen en filosofen die ik in het boek behandel, zijn belangrijk voor creatieve therapie, dus onvermijdelijk en niet omdat ze populair of makkelijk begrijpbaar zijn. Tot nu toe is het bereiken van een groot publiek geslaagd. Ik kreeg laatst zelfs een brief van iemand die er elke dag een stukje in leest en zo steeds gelukkiger wordt.’
Kan iedere vorm van kunst gelukkig maken?
‘Dat is per persoon verschillend. De een kan gelukkig worden van een complexe muziekcompositie van Arnold Schönberg, terwijl deze de ander helemaal niet aanspreekt omdat zij te abstract is. Daarom moet je altijd eerst nagaan wat bij je past, door jezelf vragen te stellen. Hoe beleef ik deze kunst? Welke emotie wekt het in mij op? Hoe voel ik me hier door? Dit kun je trainen door verschillende soorten kunst tot je te nemen. Er is dus geen handboek waarin staat dat het kijken naar een Kandinsky je per definitie gelukkig maakt. Dat moet je zelf uitzoeken, jezelf verdiepen. Vooral door je niet-denkend hieraan over te geven. In De Kunsten van het Leven staan onder andere tips om dit te ontwikkelen.’
Dus als u een slechte bui heeft, weet u meteen welke kunst u tot u moet nemen om weer gelukkig te worden?
‘Ik kan dit redelijk goed sturen. Maar nog steeds word ook ik geregeld ‘per ongeluk’ gegrepen door, voor mij nog onontdekte, kunst. Zoals negen jaar geleden toen ik een burn-out had. Ik bezocht een concert van de Rolling Stones. Eerlijk gezegd was ik nooit zo’n fan van deze band. Ik ging vooral naar het concert om mijn zinnen te verzetten. Vanaf het begin werd ik gegrepen. Het had iets magisch, iets onverwachts. Ik hoorde liedjes als Jumpin’ Jack Flash, Brown Sugar, Satisfaction en die nummers raakten me. Ik voelde een bepaalde energie in die muziek. Niet zozeer in de tekst, puur de muziek. Op dat moment verwoordde deze muziek mijn emotionele behoefte perfect. Ik kreeg er zoveel kracht door dat ik met een soort adrenalinekick naar huis ging. Vervolgens ben ik, na die bewuste avond, me meer in de Rolling Stones gaan verdiepen. Van daaruit kwam ik bij de bluesmuziek terecht.’ (Smeijsters publiceerde naar aanleiding van deze ervaring het boek Same Old Blues. Over hoe de bluesmuziek hem uit zijn burn-out redde, red.)
Is er een ook een kunstvorm waar het andersom werkt. Dat je juist depressief wordt van de beleving?
‘Je kunt natuurlijk wel verdrietig of boos worden van kunst, maar dat is niet de bedoeling van creatieve therapie. Dan benader je het verkeerd. Als je in therapie zit, leer je om negatieve gedachten om te buigen. Opgewekte kunst kan daar een hulpmiddel bij zijn.’
Zijn er ook kunstvormen minder geschikt voor therapie?
‘In principe is alles geschikt, dat is meer een kwestie van wat bij je past’
Ook als het bijvoorbeeld gabberhouse is?
‘Ja, als je daar echt gelukkig van wordt, dan werkt dat. Ik hoef me daar niet per se in te vinden. Kan er geen waardeoordeel over geven van “dit is goede kunst, dit is slechte kunst”. Of het je raakt, is per persoon verschillend.’
Kunnen we dan concluderen dat creatieve therapie uiteindelijk voor iedereen geschikt is?
‘Er is altijd wel een opening te vinden, zelfs bij de grootste scepticus. Je vindt altijd wel een kunstzinnige vorm die in staat is de persoon te raken. Tenminste, ik kom bijna nooit tegen dat het helemaal niet werkt bij mensen. Voelen gaat vaak vooraf aan het denken en met creatieve therapie dring je door tot de kern van de ervaring. Voor de meeste mensen die behoefte aan therapie hebben, werkt het. Creatieve therapie geeft de ruimte om te voelen zonder per se met woorden te hoeven uit te leggen wat je bedoelt. Vaak spreken kunstvormen meer tot de verbeelding dan honderd woorden. Ik heb de mooiste beelden gezien van bijvoorbeeld autistische kinderen, demente bejaarden, mensen met een depressie die door creatief bezig te zijn helemaal opbloeien. Prachtig.’
