Reint Jan Renes is lector Crossmediale Communicatie in het Publieke Domein en blogt op deze plek regelmatig over zijn vakgebied.
Ik heb geprobeerd uit te rekenen hoeveel tijd er is verspild door het schrijven van onzinnige artikelen over verzonnen data. Het leek simpel, maar doende werd al snel de onmogelijkheid van de opdracht duidelijk. Probeer het maar eens: in kaart te brengen wie er allemaal betrokken zijn bij één gepubliceerde studie. Los van de auteurs heb je te maken met subsidieverstrekkers, reviewers, editors, lezers, journalisten, studenten, en collega’s. Allemaal mensen die tijd hebben geïnvesteerd in niet bestaand onderzoek. En dit dus maal 55; het aantal publicaties waarvan met zekerheid is gebleken dat Diederik Stapel er fraude in heeft gepleegd.
Duizenden uren verspilde moeite. Kostbare tijd die nooit meer terugkomt. Echte mensuren opgegaan aan het creëren en in stand houden van een wereld die alleen maar bestond op papier. En niemand die het door had.
‘Alles kwam heel mooi uit. Dat was het fijnst.’, dit schrijft Stapel in zijn recent verschenen boek ‘Ontsporing’. En precies hier raakt hij misschien wel de kern van het probleem. Hij is namelijk niet de enige die dit fijn vindt. We willen allemaal dat de wereld mooi en duidelijk is, dat mensen van nature goed zijn, dat intenties tot gedrag leiden en dat slecht gedrag niet de norm is. Frauderen is een negatieve, afwijkende keuze van een individu. Het gedrag van Stapel is uitzonderlijk, of zoals onze minister van Onderwijs maar al te graag concludeerde "een exceptioneel geval".
In één van zijn shows een paar jaar geleden wond cabaretier Theo Maassen zich op over de slogan ‘met hetzelfde gemak gooi je het in de afvalbak’. 'Nee!' riep hij destijds gefrustreerd uit, 'een leeg blikje in elkaar frommelen en op de grond gooien, dát is gemakkelijk!'
Het goede doen kost moeite. In een wetenschappelijke ratrace gericht op eigen succes, is fraude de gemakkelijke optie. Je zou denken dat we daar dankzij het wielrennen en de banken inmiddels wel achter zijn. Dat wij onderzoekers met zijn allen niet massaal frauderen is misschien wel veel opmerkelijker dan de ontsporing van één individu. En wees eerlijk, vertonen we niet allemaal zo nu en dan sloddergedrag? Kleuren we niet allemaal weleens ‘per ongeluk’ buiten de lijntjes? Natuurlijk de schaal waarop Stapel heeft gekliederd is uniek, en de verbazing daarover terecht. Echter de brede verontwaardiging en veroordeling doet hypocriet aan.
Het zou mooi zijn als in het Stapeldebat de nuance een kans krijgt. Dat het menselijk onvermogen tot zelfregulering en de (sociale) context van ons handelen wordt meegenomen in het oordeel. De sociale psychologie heeft het zelf al meerdere malen aangetoond (met echte studies): eerlijke mensen bestaan niet. Hóé eerlijk we zijn blijkt sterk afhankelijk van invloeden van buitenaf. Een individueel, competitief beloningssysteem met beperkte regulering zet de deur wijd open voor fraude. Daar is niks exceptioneels aan.
Dit besef maakt de wereld misschien wat minder mooi en overzichtelijk, maar het zorgt er hopelijk wel voor dat we ook de groep en het (sociale) systeem aanpakken in plaats van alleen het individu. En wie weet zijn dan al die duizenden ‘verspilde’ uren toch niet helemaal voor niks geweest.
