Hbo-docenten moeten meer ademruimte krijgen, zegt Ben Fruytier, lector organisatieconfiguraties en arbeidsrelaties aan de Hogeschool Utrecht. Hij ontwikkelde een ‘instrument’ om de vaak hoge werkdruk van hbo-docenten in kaart te brengen. En oplossingen heeft hij ook.
Wat meet het instrument precies?
'De oorzaken van werkstress. We kijken niet naar de aard van het werk, maar naar de manier waarop het georganiseerd wordt. Lesgeven is zwaar werk. Maar als je niet geschikt bent voor het vak en daardoor gestrest raakt, dan kan de hogeschool daar weinig aan veranderen.
Wij bespreken met docenten welke taken ze hebben, hoeveel tijd ze ermee kwijt zijn en of ze hun werk zelf kunnen plannen. We kijken ook naar het soort problemen dat docenten tegenkomen. We vragen hun: springen je collega’s bij als je even te veel werk hebt? Gooi je het bij een ander over de schutting of stel je met een kunstgreep de ellende uit? Dat laatste zie je veel in het hbo en dat kun je veranderen door onderwijs anders te organiseren.'
Waardoor is de werkdruk in het hbo nu te hoog?
'De meeste docenten gaan voor hun vak. Wat je op steeds meer plekken in het hbo ziet is een overload aan werk en een cultuur dat je elkaar om elf uur ‘s avonds nog moet kunnen bellen. Dat klinkt heel dynamisch, maar je moet ermee oppassen. Het kan mensen doen opbranden. Ik ben bang dat structureel overwerken de norm wordt.
Een tweede oorzaak zijn de eisen van het ministerie van Onderwijs. Enerzijds moeten studenten sneller afstuderen, anderzijds moet de kwaliteit omhoog. Maar studenten zijn geen producten – die zijn niet zomaar te sturen. Het probleem wordt zo bij de docenten neergelegd: ze moeten studenten pamperen zodat ze het vak halen en intussen moeten ze, en willen ze ook als professionals, het niveau hoog houden. Die combinatie zorgt voor stress. Zeker in het huidige klimaat. Er hoeft maar iets te gebeuren op een hogeschool en het hbo krijgt de volle laag. Dat is frustrerend voor mensen die meer dan veertig uur per week keihard werken.'
Hoe kun je de werkdruk verminderen?
'Allereerst is het belangrijk dat er echt iets wordt gedaan met de resultaten van onderzoek naar werkdruk. Daar schort het nu vaak aan en dat zorgt voor dubbele frustratie bij docenten.
Maar wat de manier van organiseren betreft is bepalend of je als docent "regelmogelijkheden" hebt. Mijn voorstel is om docenten in teams van zeven tot vijftien docenten verantwoordelijk te maken voor een omlijnde onderwijsperiode, bijvoorbeeld een semester. Docenten zitten nu meestal nog in discipline-teams bij elkaar en worden voor hun vak ingevlogen. Door met zulke semester- of blokteams te gaan werken zijn docenten gezamenlijk verantwoordelijk voor het studiesucces, de samenhang tussen de vakken, de werkdruk en de tentamens. Uit onderzoek blijkt dat dit tot goede prestaties van studenten en tevredenheid onder docenten leidt. De gezamenlijke verantwoordelijkheid zorgt voor een thuisgevoel en flexibiliteit.
Natuurlijk zijn er grenzen aan wat zo’n team aankan, ook als het met plezier hard werkt. Het is de taak van een teamleider om dat in de gaten te houden.'
Hoe kijkt u met het oog op de werkdruk naar de prestatieafspraken die de staatssecretaris maakt met hogescholen?
'Daar heb ik in principe niks op tegen, als ze maar niet te gedetailleerd worden, want dat is de dood in de pot. Een faculteit mag een opleiding best vertellen dát ze de uitval moet terugdringen, maar niet hóe ze dat precies moet doen. Dat is aan de professionals, die moet je het vertrouwen geven dat zij weten hoe ze dat moeten aanpakken.'
Maar is dat vertrouwen er in deze tijd?
'Ik hoop het. Dat zou er in elk geval moeten zijn. Natuurlijk gaat het wel eens verkeerd. Maar de test zit hem hierin: draait het management op zo’n moment alles terug, of heeft men vertrouwen in de professional? Als er bij één opleiding iets mis is, zet je dan de hele hogeschool onder verscherpte controle?
Je moet ingrijpen als het vertrouwen misbruikt wordt, maar je moet niet sturen op wantrouwen. Het heeft ook te maken met mentaliteit: of er overleg plaatsvindt, of docenten zich kwetsbaar op durven stellen. Dat gebeurt nu vaak niet. Iedereen dekt zich in en dan draai je elkaar vast. Door teams van docenten te maken, waarin men elkaar vertrouwt en gezamenlijk verantwoordelijk is, kun je dat soort gedrag vermijden. Een individu kan niet even iets fixen als een tentamen slecht is gemaakt. Men is gezamenlijk verantwoordelijk voor het handhaven van de kwaliteit.'
Uw voorstel vraagt een ingrijpende verandering in de organisatie van het onderwijs. Hoe krijg je docenten en bestuurders mee?
'Het kost inderdaad veel tijd om mensen te overtuigen en in te werken, maar in het hbo is men erg bezig met efficiëntie. En uiteindelijk is werken in blok-, semester- of jaarteams veel doelmatiger omdat je docententeams meer zelf laat doen en oplossen. De Hogeschool Utrecht en Avans Hogeschool zijn er al serieus mee bezig, en daar werpt het zijn vruchten af.
Ook docenten staan er vaak wat argwanend tegenover. Toch is er altijd wel eentje die zegt: "Kom op jongens, we moeten zelf ook wat doen om de werkdruk te verminderen." En als er één weer vertrouwen krijgt dat er daadwerkelijk iets kan veranderen, dan gaat het vliegwiel draaien.'
