AI is de wereld aan het veranderen. Banen zullen veranderen of geheel verdwijnen. Hoe reageren docenten daarop? Trajectum duikt elke aflevering in één opleiding en stelt de vraag: wat doen jullie met/tegen de komst van AI? Vandaag: Tina van der Linden over de opleiding HBO-Rechten.
Wil je dit artikel luisteren als podcast, gemaakt door AI-tool NotebookLM? Dat kan hier:
Tina van der Linden weet alles van AI en recht. Ze heeft bakken ervaring in het hoger onderwijs en deed onderzoek naar technologie en recht. Nu werkt ze op de HU als docent Digitalisering en Recht, kwartiermaker digitalisering en afstudeercoördinator van Rechten.
Wordt de jurist overbodig?
‘Ik ben bang dat de vraag naar hbo-juristen gaat afnemen. Dat het werkveld meegaat in de hype en de “hoera”-verhalen en alleen maar voordelen ziet. De opmars van AI in het juridische vakgebied lijkt niet te stoppen.
Wat mij betreft worden juristen niet overbodig, maar zijn ze juist harder nodig dan ooit. Machines denken rechtlijnig. Juristen zijn er om oog te hebben voor uitzonderingen en de menselijke maat te bewaken.’
Wat is het gevaar van AI voor juristen?
‘Het vakgebied recht gaat niet om het beschrijven van de werkelijkheid, maar om wat wel en niet mag en onder welke voorwaarden. Daar zit een extra lading aan en zo’n besluit kan grote gevolgen hebben: iemand krijgt een boete, of erger nog: zijn kind wordt uit huis geplaatst. Daarom moeten juristen verantwoordelijkheid nemen voor hun beslissing of advies. Dat kan AI niet.
Recht is meer dan het toepassen van regels. Natuurlijk zijn er duidelijke gevallen, zoals parkeerboetes of snelheidsovertredingen. Maar vaak spelen context, nuance en de “menselijke maat” een grote rol. Een bekend voorbeeld: op een station is het verboden te slapen. Ligt er een dakloze in een slaapzak, maar heeft hij zijn ogen open, dan mag dat. Zit er een oude man op zijn vrouw te wachten, zachtjes snurkend, is dat volgens de wet strafbaar. Maar iedereen voelt dat die regels hier anders gelden.
Recht is niet voor niets een wetenschap. Als je het mechanisch maakt, mis je gerechtigheid en het oog voor individuele gevallen.’
Hoe gaat de taak van juristen veranderen?
‘Een van mijn studenten werkt bij een financieel bedrijf, waar automatische risicoanalyse wordt gedaan. Zo wordt berekend hoe betrouwbaar een klant zou zijn, om te beslissen of hij wel of geen lening kan krijgen. Daar spelen etnische achtergronden een rol, ze kijken bijvoorbeeld naar de postcode. Voor zo’n bedrijf scheelt het veel geld om dit door een computer te laten bepalen. Dus logisch dat ze dat zo doen. Maar wat nou als mensen uit een specifiek postcodegebied nooit een lening krijgen? Dat is discriminatie, en dan moet de jurist aan de bel trekken.
Daarom moeten juristen hun verantwoordelijkheid nemen als ze gebruik maken van een AI-systeem. Ze moeten kritisch denken en weten hoe het werkt, zodat kwesties als het toeslagenschandaal worden voorkomen. Ze moeten juridische kaders op hun netvlies hebben en als ze er vraagtekens bij hebben, moeten ze de morele moed hebben om te zeggen: “Dit is niet oké”.’
Waar kan AI helpen binnen het vakgebied?
‘Ik ben sceptisch over geluiden als: “Het gaat ons helpen.” Men zegt zelf de moeilijke dingen te blijven doen en alleen AI in te zetten voor makkelijke klusjes. Ik vrees dat – door gemakzucht – uiteindelijk ook moeilijke klussen worden overgenomen. Als het drie of tien keer goed gaat, dan geloven ze het wel… En hoe kun je die moeilijke klussen eigenlijk herkennen?
Het is zo enorm belangrijk om kritisch te zijn op de uitkomsten van AI. ChatGPT bijvoorbeeld is getraind op het hele internet. Het rechtssysteem is voor ieder land anders. Ik zie wel eens antwoorden die duidelijk op Amerikaans recht gebaseerd zijn: bijvoorbeeld “eerlijk gebruik” in een auteursrechtelijke context. Dat is de “fair use” doctrine uit het Amerikaanse auteursrecht. Het Nederlandse auteursrecht kent die term niet, maar als je niet thuis bent in het auteursrecht klinkt het best aannemelijk.
AI zou kunnen ondersteunen bij het opstellen van standaarddocumenten. Toch is dat niet per se nodig—je kunt ook prima werken met standaardtekstblokken die automatisch ingevuld worden. Dat kan met traditionele software, daar is geen AI voor nodig.
AI wordt veel gebruikt om grote dossiers samen te vatten en bronnen te vinden. Ook daar stel ik mijn vraagtekens bij. Als je een chatbot vraagt om de tien hoofdpunten uit een dossier te pakken, hoe weet je zeker dat jij niet op zoek bent naar het elfde punt?
Er is een speciale AI-toepassing, GenIA-L, dat werkt op betrouwbare juridische bronnen. Dat kun je gebruiken om samenvattingen te maken bijvoorbeeld, of om bronnen te zoeken. Als GenIAl dan met tien bronnen komt – weet je dan zeker dat de elfde niet net het meest relevant is?
Als ik toch iets moet noemen waarin AI ons kan helpen, dan is het voor een bepaalde groep studenten. Studenten zonder hoogopgeleide ouders met wie ze kunnen sparren, kunnen nu met een chatbot sparren. Als ze een tekst hebben geschreven maar het niet lekker op papier komt, kunnen ze AI vragen om het beter te formuleren en om de taalfouten eruit te halen. Dat verbetert kansengelijkheid in het onderwijs.’
Wordt rechtshulp überhaupt toegankelijker met AI?
‘Als het ons lukt om een betrouwbare chatbot te ontwikkelen voor een bepaald rechtsgebied, zou dat zeker kunnen. Dan gaat het om kleine vragen als “Ik ben op staande voet ontslagen, wat kan ik doen?” Zo’n chatbot kan dan informatie geven en verwijzen naar rechtshulp. Maar dat is alleen voor laagdrempelige toepassingen.
Ook de Lees Simpel-App is een zeer nuttig hulpmiddel. Wanneer je een brief van een overheidsinstantie niet begrijpt, kun je het scannen met die app. De brief wordt vertaald naar begrijpelijke taal. Dat maakt het recht toegankelijker.
Zulke dingen worden steeds meer automatisch, maar dat betekent dat er minder werk is voor hbo-juristen, die bijvoorbeeld de telefoondiensten draaien voor rechtshulpverzekeraars. Zoiets kan gemakkelijk overgenomen worden door AI-chatbots.’
Dus er gaan banen verdwijnen?
‘Ja, en dat vind ik jammer. Cliënten willen ook gehoord worden. Dat een mens zegt: “Ik zie dat u boos bent”, of “Ik vind het heel vervelend voor u.” Dat stukje erkenning, je verhaal kwijt kunnen, is voor sommigen minstens zo belangrijk als het juridische advies zelf.
Ik kan niet zeggen: doek het op, of stop met AI-ontwikkelingen. We moeten ermee dealen. Het betekent wel dat juristen op andere plekken gaan werken en dat het werkveld verandert. Er komen gelukkig ook banen bij. Met nieuwe Europese wetgeving in het kader van de “Digital Decade” over AI en cybersecurity moeten bedrijven aantonen dat ze aan die wetten voldoen en daar verantwoordelijkheid voor nemen. Compliance, dat is een nieuwe tak van sport, waar veel nieuwe bedrijfsjuristen voor nodig zijn.’
Hoe verandert de opleiding Rechten?
‘We leggen meer nadruk op een kritische houding, morele moed en het nemen van verantwoordelijkheid, zodat studenten ook kritisch kunnen zijn ten aanzien van het advies van een AI-systeem. Los eens een casus op met een AI systeem, en kijk dan heel kritisch naar de uitkomst. Mankeert er iets aan? Wat zou jij zelf in dit geval adviseren?
We zijn nu bezig met een curriculumherziening. AI-geletterdheid krijgt in elk jaar een plek. Voor juristen is dat extra belangrijk, aangezien zij mede verantwoordelijk zijn voor de democratische rechtsstaat.
Het wordt allemaal meer en meer: studenten moeten degelijke kennis hebben van recht, AI-geletterdheid, interdisciplinair samenwerken, praktijkgericht onderzoek. Soms ben ik bang dat alles ten koste gaat van juridische diepgang. Maar ja, de tijd moet ergens vandaan komen. Vanuit het werkveld zie ik een vraag naar juristen die goed op de hoogte zijn van AI en hoe je dat op een verantwoorde manier moet gebruiken. We moeten er dus echt in meegaan.
Los van verantwoord AI gebruik, moeten we studenten ook leren over de enorme milieubelasting van AI. (Om ChatGPT te trainen is 700.000 liter schoon drinkwater nodig en ongeveer evenveel stroom als 500.500 huishoudens in een maand gebruiken, red.) En om AI te trainen, wordt informatie gelabeld. Dat gebeurt onder slechte omstandigheden.
De HU stimuleert verantwoord AI-gebruik. Dat vind ik merkwaardig, zeker met het oog op de Sustainable Development Goals, die door de HU omarmd worden. Die passen niet in het plaatje van het hoge energie- en waterverbruik van AI en de uitbuiting die aan de basis ligt van AI.’
Wat verwacht je van de HU als het gaat over AI in het onderwijs?
‘Ik denk dat er behoefte is aan duidelijke kaders over wat wel en niet mag. Welke software mogen docenten en/of studenten wel en niet gebruiken? Ik begrijp dat er gewerkt wordt aan een e-Learning over AI-geletterdheid, dat lijkt me heel nuttig. Omdat schriftelijke take-home toetsen eigenlijk geen valide toetsvorm meer zijn, zou ik meer mogelijkheden willen om op de HU in een afgeschermde omgeving te toetsen, en om mondelinge toetsen af te nemen. Dat kost meer menskracht, maar is wel noodzakelijk om uiteindelijk betrouwbare diploma’s af te kunnen geven.’
Lees ook de vorige aflevering: Neemt AI de journalistiek over en gaat de opleiding verdwijnen?
