In dit ingezonden opiniestuk houden onderzoeker Nicolien Montessori en lector Marlies van Steenbergen een pleidooi om ethiek terug te brengen in de door marktwerking vastgelopen samenleving. Daarvoor zijn vaardigheden nodig: taal, rekenen, logica en moraliteit. Een hogeschool is in hun ogen een goede plek om de discussie hierover te beginnen. Wie doet er mee?
Na decennia waarin de vrijemarkteconomie regeerde, blijkt deze haar intenties niet waargemaakt te hebben.
De vrije markt zou door vrije concurrentie automatisch tot de beste en goedkoopste oplossingen leiden. De klant zou koning zijn en met het eigen koopgedrag mede sturing geven aan het geheel. Overheden in de westerse wereld gaven hun nutsbedrijven grotendeels over aan de vrije markt. Zo belandde het leveren van energie in handen van grote (inter)nationale bedrijven. De vrije markt in het globale tijdperk gaf ongekende macht aan multinationals. Zij konden hun productie verschuiven naar lagelonenlanden en landen met minder milieuregels.
Nu kunnen we de keerzijde zien: veel overheden zijn weggedreven van de menselijke maat
De grote nadruk op economische groei en efficiëntie heeft haar invloed gehad op publieke diensten zoals het onderwijs en de gezondheidszorg. Deze moesten efficiënter en transparanter worden. We kwamen in een tijd terecht waarin overheden vooral de financiële economie dienden – vanuit de verwachting dat dit voordeel zou opleveren voor een vreedzamere wereldmaatschappij waarin men handel met elkaar zou drijven in plaats van oorlog voeren.
Nu kunnen we de keerzijde zien: veel overheden zijn weggedreven van de menselijke maat en hebben hun burgers, wijken en de publieke sector verwaarloosd. Dit heeft mede geleid tot vervreemding en wantrouwen tussen de burger en de overheid; tot beperkt vertrouwen in de politiek en tot een lijst van vooruitgeschoven, niet geadresseerde problemen die nu zorgen voor de ene verontrustende crisis na de ander.
Zo kampen we in Nederland met de gevolgen van -jarenlang- ongebreidelde gaswinning: aardbevingen en verzakte huizen. De roep om daar wat aan te doen verzandt in eindeloze overleggen, procedures waarbij er wel over het probleem gepraat wordt, maar er voor de Groningse bewoners nog steeds niets is opgelost.
De toeslagenaffaire liet pijnlijk zien hoe de overheid burgers wantrouwde en duizenden families in de afgrond heeft gestort door uitkeringsgeld terug te vorderen: ook die problematiek is nog niet goed opgelost. Veel mensen durven geen subsidies meer aan te vragen waar ze recht op hebben: de angst heerst dat ze (weer) in eenzelfde situatie terecht komen.
In de zomer van 2022 sliepen vele vluchtelingen in de open lucht vanwege ruimtegebrek; de situatie liep dermate uit de hand dat Artsen Zonder Grenzen eraan te pas is gekomen.
We kampen met een dramatisch lerarentekort waardoor scholen genoodzaakt worden over te gaan tot vierdaagse schoolweken en hun roosters simpelweg niet meer uit kunnen voeren. Een probleem dat, mede door de vergrijzing al decennialang werd voorspeld: we zijn er niet op voorbereid.
Tot slot zitten we met een bijna niet meer op te lossen stikstofprobleem dat heeft geleid tot uitputting van de natuur. Nederland is vervuild: dat geldt voor water, lucht, geluidshinder, gebrek aan biodiversiteit – problemen die al decennialang aan de orde waren: er is te weinig aan gedaan. Zittende regeringen hebben verzuimd om de problematiek integraal en in samenspraak met de maatschappij te adresseren, en langetermijnplannen te maken.
| Vercommercialisering en verhandelbare informatie De steeds verdergaande vercommercialisering van de maatschappij zien we terug in hoe stap voor stap steeds meer aspecten van ons leven getransformeerd zijn naar verhandelbare waar, ‘commodities’. Zo zijn we op een gegeven moment een deel van onze tijd gaan verhandelen: door activiteiten uit te voeren voor anderen in ruil voor geld, werd wat eerder leven was, opeens arbeid. Ook de omgeving om ons heen werd iets dat verhandeld kan worden: natuur werd getransformeerd naar ‘real estate’. Bij zowel arbeid als real estate is er sprake van een uitruil: iets van waarde wordt uitgeruild voor iets anders van waarde. Deze uitruil zelf werd vervolgens ook iets verhandelbaars: we noemen dat geld. Op dit moment zien we een volgende stap in deze vercommercialisering plaatsvinden, namelijk de werkelijkheid waarin we leven wordt door de big tech bedrijven getransformeerd in gedrag dat via online veilingen wordt verkocht als advertentieruimte. En iets soortgelijks zien we gebeuren met kennis dat steeds meer verwordt tot verhandelbare informatie. |
Het voornaamste probleem dat wij onderkennen en dat ons heeft doen besluiten om er over te schrijven is de notie van ‘ethische blindheid’: het verschijnsel dat mensen geleidelijk, zonder dat ze het door hebben, hun moreel besef verliezen. De vrijemarkteconomie had geen oog voor ethiek. De financiële wereld was en is amoreel. In opleidingen voor rechten, onderwijs en economie/financiën ontbreekt ethiek pijnlijk in de curricula (zie ‘why complexity matters’ voor een overzicht daarvan).
Het toverwoord is altijd geweest: ‘efficiëntie’; ‘economische groei’. Dit heeft geleid tot een verzakelijking van de publieke sfeer, maar ook van de privésfeer, waarin mensen soms klagen dat ze te veel in een relatie hebben ‘geïnvesteerd’ en afwegen of een duurzame relatie henzelf wel voldoende oplevert in plaats van er primair te zijn voor het wederzijdse welzijn van de ander. Vluchtelingen en buitenlanders worden gezien als een kostenpost waarvan de kosten geminimaliseerd moeten worden.
Een samenleving heeft een gedeeld kader en perspectief nodig
Maar een samenleving – en een democratie – gedijt bij communicatie, het afwegen van belangen; het gezamenlijk willen streven naar het onderhouden en verbeteren van die samenleving voor de mensen die er nu wonen, voor de mensen die er hun heil zoeken en voor toekomstige generaties. Een samenleving is echter een complex samenspel tussen vele mensen en groepen die deels gedeelde maar ook tegengestelde belangen, behoeften, illusies en idealen hebben.
Met de marktwerking is de samenleving steeds meer individualistisch geworden. Burgers worden geacht om ondernemend te zijn – waarna het ‘aan ieder van hen ligt’ als het mis gaat. Zo dreigt een collectieve verantwoordelijkheid of probleem afgeschoven te worden op het individu.
Maar een samenleving heeft een gedeeld kader en perspectief nodig dat bovendien permanent onderhoud nodig heeft. En waarin de talloze dilemma’s besproken kunnen worden: hoe zorgen we voor samenlevingen en een wereldeconomie die blijft binnen de draagkracht van het ecologische systeem waar wij onderdeel van zijn? Hoever willen we gaan met technologie en digitalisering (uit recent onderzoek uitgevoerd in Engeland bleek dat kinderen 80% van Pokémon dieren herkennen versus 30% van natuurlijke dieren)?
Daarvoor zijn vaardigheden nodig. Op het gebied van taal, rekenkunde, logica en moraliteit.
Goede kennis van taal is nodig om mythen (zoals ‘There is No Alternative’ of ‘Economische groei is nodig’) te kunnen herkennen en wijzigen, om belangen te kunnen verwoorden, te kunnen afwegen en tot gedeelde oplossingen te komen, om risico’s te analyseren en dilemma’s te formuleren en te bespreken.
Rekenkunde is nodig vanwege de toenemende noodzaak om getallen en grafieken te begrijpen (denk aan vergelijkingen van b.v. energieverbruik).
Alleen met kennis van logica kunnen we drogredeneringen herkennen en zelf goede betogen opbouwen.
Moraliteit, ten slotte, heeft te maken met morele consequenties van keuzen kunnen overzien en verantwoorde keuzen te kunnen maken: individueel en samen met anderen.
Wij willen met dit artikel een lans breken om serieus werk te maken van het (weer) ontwikkelen van die vaardigheden. En we kunnen daarvoor geen betere plek bedenken dan een hogeschool. We willen middelen bedenken en ontwikkelen – liefst in samenwerking met anderen die met ons mee willen werken om ethiek terug te brengen in onze samenleving, in de politiek, in de economie en in beleid. Met studenten, docenten, onderzoekers en ondersteuners: de hele HU-gemeenschap
Meer weten? Meedoen? Neem contact op met Nicolien Montessori en Marlies van Steenbergen
