Reflectie in een hbo-opleiding is wel degelijk zinvol, stelt Raymond Kloppenburg in reactie op Steven Nijhuis (Forum Trajectum nr. 15). Het moet echter niet als mosterd na de maaltijd komen, maar op momenten dat studenten beslissingen moeten nemen of op momenten waarop geleerd kan worden van zaken die zijn misgegaan of goedgegaan.
Reagerend op het laatste debat over de hbo-professional meldt Steven Nijhuis in Trajectum (nr 15) dat hem het gevoel bekruipt dat we iets fundamenteels fout doen met reflectie in het onderwijs. ‘Omdat de wereld behoefte heeft aan reflectieve professionals laten wij onze studenten reflecteren.’ Maar zo blijkt bij navraag: studenten vinden reflectieverslagen vreselijk en Steven zit er eigenlijk ook niet op te wachten. Een herkenbaar probleem dat zich niet alleen voordoet bij de faculteit Natuur en Techniek maar ook studenten van sociale opleidingen kun je horen zuchten bij het zoveelste reflectieverslag dat ter beoordeling moet worden ingeleverd.
Er zijn verschillende oorzaken aan te voeren waarom studenten weinig zien in reflectieverslagen. Als je het kunstje al vele keren hebt moeten vertonen dan gaat de lol er vanzelf af en als je bovendien niet het gevoel hebt dat een reflectieverslag iets toevoegt aan wat je al kunt en weet, dan is het ook een tamelijk zinloze bezigheid. De vraag is dan ook terecht waarom we zo de nadruk leggen op reflectieverslagen als we studenten niet kunnen overtuigen van het nut en de betekenis ervan.
De discussie over reflectie die momenteel binnen onze hogeschool gevoerd wordt is volgens mij terug te voeren op twee vragen: waarom reflecteren en hoe reflecteren? Voor een heldere analyse is het zaak beide vragen goed te onderscheiden, met dien verstande dat als we de eerste vraag niet goed kunnen beantwoorden we aan de tweede niet hoeven te beginnen.
Het kan haast niet anders dan dat een antwoord op de waarom-vraag te vinden is in een visie van een opleiding op het beroep. Een opleiding die ervoor kiest kritische professionals op te leiden die bereid zijn en in staat zijn te leren van ervaringen besteedt veel aandacht aan reflectie in het onderwijs.
Reflectie is een mentaal/cognitief proces, een vorm van denken gericht op het wegen, het terugblikken en het verder brengen. Reflectie gaat over gebeurtenissen waar iemand zelf bij betrokken is. Om te reflecteren is het nodig vanuit verschillende perspectieven naar deze gebeurtenissen te kijken. Vanuit het perspectief van een deelnemer en met enige afstand vanuit het perspectief van een waarnemer. Reflectie is geen doel op zich maar staat in dienst van tenminste twee professionele functies: het kunnen nemen van weloverwogen beslissingen en het kunnen leren van ervaringen.
Studenten die kiezen voor een beroepsopleiding zijn veelal praktisch ingesteld. Het zijn aanpakkers die graag beslissingen nemen en zorgen voor oplossingen van problemen, en dat siert hen. Nog beter is het als deze voortvarendheid in het handelen gepaard gaat met een voortvarendheid in denken. Beslissingen dienen weloverwogen genomen te worden en daar is enige afstand voor nodig, ‘sitting back from a situation to review it’. Door afstand te nemen kunnen verschillende perspectieven op de situatie in ogenschouw genomen worden. Hierbij beperkt de reflectie zich niet tot het ‘kijken naar jezelf’ maar gaat het juist ook om het zich kunnen verplaatsen in anderen. Professionele beslissingen worden rationeel genomen maar hebben ook een morele lading. Het betreft hierbij het normatieve oordeel over hetgeen waar iets mee is alsmede het normatieve oordeel over hetgeen wat bereikt moet worden. Reflectie helpt professionals de morele posities van anderen die bij de situatie betrokken zijn mee te wegen in de besluitvorming.
Naast het nemen van gewogen beslissingen is reflectie is ook van belang voor het leren van ervaringen. Door terug te kijken naar de oorspronkelijke ideeën en plannen, de manier waarop deze zijn uitgevoerd en de resultaten die dit opleverden, kunnen nieuwe bruikbare inzichten ontstaan. Reflecteren helpt bij het voorkomen dat het handelen en het nemen van beslissingen verwordt tot een routine. In reflectie is de vraag aan de orde of er ook een ‘tweede verhaal’ is en of andere nieuwe aanpakken wenselijk en mogelijk zijn. Essentieel is dat reflectief denken verschilt van het voetstoots aannemen of zoals Munro (2005) het formuleert: voorkomen dat iemand met een hamer in de hand alle problemen herleidt tot loszittende spijkers.
Reflectie is niet alleen een vaardigheid maar krijgt meer diepgang als deze gepaard gaat met kennis van zaken. Kennis helpt ons scherper waar te nemen en betere analyses te maken waardoor conclusies en argumenten meer betekenis krijgen en het handelen wordt verbeterd. In reflectie wordt zo een brug geslagen tussen het handelen, ervaringskennis en wetenschappelijke kennis. De door Steven genoemde kennisvragen lijken mij hiervoor een uitstekend middel.
Het mag duidelijk zijn: of reflectie in een hbo-opleiding voor mij wel zinvol is staat voor mij buiten twijfel. Daarmee is echter nog niet beantwoord hoe en op welk moment van studenten wordt gevraagd te reflecteren. Wordt reflectie verwacht op momenten waarop gewogen beslissingen genomen moeten worden of op momenten waarop geleerd kan worden van zaken die zijn misgegaan (of juist goed zijn gegaan)? Alleen dan zullen studenten reflectie niet ervaren als iets wat achteraf ook nog moet, als mosterd na de maaltijd (Kinkhorst, 2010) maar als een noodzakelijke en zinvolle denkactiviteit.
Een bijkomende vraag is hoe voor docenten zichtbaar wordt of studenten in staat zijn tot zinvolle en diepgaande reflecties. Steven ziet als beste bewijs de mate waarin een student tijdens de opleiding vaardiger wordt. Ik vind dat te weinig. Ik zou willen weten welke afwegingen studenten maken als zij al dan niet gesimuleerde beslissingen moeten nemen. Ook zou ik willen weten in welke mate studenten zich verdiept hebben in meningen en opvattingen van andere betrokkenen, en in welke mate studenten zicht hebben verdiept in andere niet eerdere bedachte aanpakken en oplossingen. Voort zou ik willen weten of studenten opgedane inzichten kunnen vertalen naar nieuwe opgaven en situaties. Of dat allemaal in een reflectieverslag kan waag ik te betwijfelen. Het is dan ook de uitdaging voor het onderwijs reflectie niet tot een routine te laten verworden maar tot een creatieve uitdaging voor studenten.
Raymond Kloppenburg
senior onderzoeker lectoraat Innovatie Maatschappelijke Dienstverlening van de faculteit Maatschappij en Recht
