De fraudezaak van Diederik Stapel veroorzaakte grote onrust in de Nederlandse wetenschap. Onderzoeksjournalist Frank van Kolfschooten zocht en vond voorbeelden die tot nu toe buiten de publiciteit bleven. Hieronder een voorpublicatie uit zijn nieuwe boek.
Dr. Bram Nauta, hoogleraar IC design aan de Universiteit Twente, was net aangetreden als hoofdredacteur van ieee Journal of Solid-State Circuits, het belangrijkste tijdschrift ter wereld op het gebied van geïntegreerde elektronische schakelingen (‘chips’), toen hij een e-mail kreeg van een medewerker van een groot elektronicabedrijf. Er was de medewerker iets eigenaardigs opgevallen in een artikel van de Amerikaans-Roemeense onderzoeker Adrian Maxim, werkzaam bij Silicon Laboratories, een concurrerend bedrijf. Twee stukjes van grafieken die de hoeveelheid ruis weergaven in twee verschillende satellietontvangerchips waren deels identiek, een onmogelijkheid omdat ruis volkomen willekeurige patronen heeft.
De medewerker volgde de publicaties van Maxim toch al met bijzondere aandacht, omdat één van diens eerdere artikelen ertoe had geleid dat zijn bedrijf had moeten stoppen met de ontwikkeling van een nieuw soort chip met twee tv-ontvangers erin. Maxim beschreef in zijn artikel hoe hij erin geslaagd was om zulke chips zonder storing te laten functioneren, terwijl het concurrerende bedrijf van de medewerker, waar zo’n dertigduizend mensen werken, nog wel twee jaar nodig dacht te hebben en tegen die tijd kansloos zou zijn op de markt. Het bedrijf besloot dan ook om deze ontwikkelingspoot stop te zetten; deze beslissing had tientallen banen gekost en alle investeringen voor een flinke omzetstijging waren voor niets geweest.
Nauta bestudeerde de bewuste ruisgrafieken, kon geen verklaring bedenken voor de overlap, en schreef Maxim aan om opheldering te krijgen. Maxim legde uit dat hij een ingenieuze meetopstelling had gebruikt, waarbij de ruis op exact hetzelfde moment was gemeten en dat hij juist had willen aantonen dat dat kon. Hij nodigde Nauta uit om naar de VS te komen om zelf te zien hoe het werkte.
De Twentse hoogleraar vond dat antwoord ongeloofwaardig, omdat er niets over die speciale ruismeting in het artikel had gestaan en het bovendien volstrekt nutteloos was om dat te willen aantonen. Hij meldde de klokkenluider dat hij het zaakje niet vertrouwde, maar onvoldoende bewijs had.
Daarna stortte de klokkenluider zich op andere artikelen van Maxim die ruisgrafieken bevatten en ontdekte er een waar hetzelfde stukje ruis ook weer in opdook. Toen was er voor Maxim geen ontkennen meer mogelijk. Hij gaf toe dat hij had geknoeid met de ruisgrafieken in de bewuste publicaties, maar hield vol dat alle metingen echt waren gedaan. Nauta vond de bewijzen tegen Maxim nog te zwak en besloot met de klokkenluider verder in zijn artikelen te duiken. De Twentse hoogleraar ontdekte zelf een publicatie waarin een grafiek perfect symmetrisch zou moeten zijn, maar dat niet was. In een ander artikel kwam hij opnieuw het inmiddels vertrouwde stukje ruisgrafiek tegen.
Hij bekeek ook het artikel over de chip met twee tv-ontvangers, dat tot zo’n strop had geleid voor het bedrijf van de klokkenluider, en ontdekte daar bij uitvergroten van een foto hetzelfde stofje op wat twee verschillende stukjes chip zouden moeten zijn. Uiteindelijk vonden Nauta en de Amerikaan twaalf publicaties met vreemde grafieken en plaatjes erin. Daarmee geconfronteerd gaf Maxim toe dat hij deze twaalf onderzoeken had vervalst.
Nauta vroeg Maxim naar de e-mailadressen van alle coauteurs om die te kunnen inlichten. De coauteurs reageerden allen verrassend begripvol en vroegen hem Maxim niet te zwaar te straffen. Het bleken valse e-mailadressen te zijn; alle antwoorden kwam van Maxim zelf.
Toen zijn ontmaskering nabij was belde Maxim Nauta op zeker moment huilend op. Hij zei dat hij er een eind aan ging maken als Nauta de vervalsingen bekend zou maken. Nauta liet hem weten dat hij zijn penibele positie aan zichzelf te danken had en dat hij de integriteit van het vak boven alles stelde.
De zelfmoordaankondiging voelde als chantage. Nauta werd er ook onrustig van, omdat hij veel internationale conferenties bezoekt. Iemand die met zelfmoord dreigt kan ook op het idee komen om mij te vermoorden, redeneerde Nauta. Dat was voor hem aanleiding om de gegevens over Maxim met diverse mensen te delen. Op een chipconferentie kwam Nauta Maxims baas bij Silicon Laboratories tegen en hij stelde hem op de hoogte. Maxim werd op staande voet ontslagen.
Nauta vond dat Silicon Laboratories ook wel wat te verwijten viel. Want het had daar toch verbazing moeten wekken dat Maxim zo veel publiceerde, in totaal tachtig artikelen; met een gemiddelde van één per maand. Het moest toch binnen het bedrijf bekend zijn dat Maxim wereldberoemd was in zijn branche en vanwege zijn publicaties op alle conferenties werd uitgenodigd? Vreemd vond Nauta ook dat het zijn bedrijf nooit was opgevallen dat hij publiceerde over onderwerpen waaraan hij nooit had gewerkt binnen het bedrijf. Nauta liet Maxims baas weten dat hij geen zin had om alle 81 artikelen één voor één tegen het licht te houden en kondigde aan dat hij in zijn tijdschrift ging melden dat ze waarschijnlijk alle 81 vals waren. Dat vond Maxims baas onwenselijk met het oog op de belangen van Silicon Laboratories en hij nam de screening van de publicaties voor zijn rekening. Van zestien van de 81 artikelen was niet vast te stellen of ze klopten, omdat die in dienst van een vorige werkgever waren gemaakt. Van de resterende 65 waren er 48 vals, acht waarschijnlijk vals, zeven in orde en twee waarschijnlijk in orde. Maxim had meetgegevens en foto’s van chips vervalst en gerapporteerd over niet bestaande ontwerpen. De ideeën daarvoor stal hij van collega’s die ze hadden gepresenteerd binnen het bedrijf, maar die niet in productie waren genomen. Maxim had diverse coauteurs verzonnen of voerde bestaande personen op als coauteur zonder hun medeweten.
Deze bevindingen werden op juni 2008 gepubliceerd in ieee Journal of Solid-State Circuits, met een lijst van artikelen die wél correct waren. Tot Nauta’s verbazing werd dit schandaal nooit opgepikt door de internationale pers, terwijl de schade als gevolg van deze fraude groot was. Behalve het bedrijf dat investeringen in een ontwikkelingspoot in rook op zag gaan en mensen moest ontslaan, ondervonden ook diverse promovendi dat ze hun werk niet gepubliceerd kregen in vooraanstaande wetenschappelijke bladen omdat Maxim hen al voor was geweest met succesvoller ‘onderzoek’.
Ironisch was dat in de valse publicaties ideeën waren uitgewerkt voor schakelingen die echt werkten. Onderzoekers die dat werk herhaalden refereerden daarom geregeld aan Maxim. Om die reden werd besloten om de artikelen van Maxim wel te handhaven op de website van de ieee (het Institute of Electrical and Electronics Engineers, uitgever van vele technologische bladen) maar met de vermelding dat ze vals zijn.
ieee Journal of Solid-State Circuits kent strenge peer review. Nauta beaamde dat een reviewer de onregelmatigheden in de ruisgrafieken hadden kunnen opvallen, maar had er ook begrip voor dat reviewers grafieken niet stuk voor stuk gaan uitvergroten. Maxim wekte ook geen argwaan omdat hij ervoor zorgde dat zijn resultaten niet spectaculair beter waren dan bestaande schakelingen, maar slechts tien procent. Bovendien waren het vaak ingewikkelde schakelingen die een jaar kosten om na te bouwen.
Nauta kende Maxim van conferenties. Hij vond hem slim en charmant en was onder de indruk van de manier waarop hij les gaf. ‘Maxim begreep het vak door en door,’ zei Nauta in 2012. ‘Zijn drijfveren zijn mij nooit duidelijk geworden. Mogelijk voelde hij grote druk om in de voetsporen van zijn vader te treden, een gevierde wetenschapper in Roemenië.’
Maxim werkt momenteel in China en reageert niet op e-mails met vragen.
Voorpublicatie uit ‘Ontspoorde wetenschap. Over fraude, plagiaat en academische mores’. Uitgeverij De Kring, €19,95. Vanaf 26 oktober in de boekhandel (gesubsidieerd door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en Stichting Democratie en Media).
