AI is de wereld aan het veranderen. Sommige banen zullen verdwijnen, andere krijgen een nieuwe invulling. Hoe reageren docenten daarop? Trajectum duikt de komende tijd elke aflevering in één opleiding en vraagt: wat doen jullie met/tegen de komst van AI? De eerste aflevering: Journalistiek.
Wil je dit artikel luisteren als podcast, gemaakt door AI-tool NotebookLM? Dat kan hieronder:
NRC ontdekte met behulp van AI dat Vitesse vanuit Rusland wordt gefinancierd. Push-notificaties van het AD zijn gepersonaliseerd door AI. Omroep Brabant experimenteerde met een AI-presentator.
Nele Goutier
Hoe verandert de journalistiek door AI? Nele Goutier, docent en onderzoeker bij Journalistiek, leidt een team dat in tweeënhalf jaar een AI-leerlijn voor de opleiding ontwikkelt om toekomstige journalisten AI-geletterd te maken. Dat doet ze in samenwerking met de opleiding Journalistiek en het Journalism Lab, het journalistieklectoraat. Ze is oprichter van journalistiek-en-ai.nl en schrijft een tweewekelijkse nieuwsbrief voor Villamedia, waarmee ze 12.000 journalisten op de hoogte houdt over de laatste ontwikkelingen van kunstmatige intelligentie in de media.
Wordt de journalist overbodig?
‘Nee. AI is getraind op bestaande data en journalisten brengen nieuwe dingen aan het licht. Nieuws gaat vaak over dingen die op dit moment gebeuren: op straat, in de Tweede Kamer of in een oorlogsgebied. Er is geen model dat zulke informatie uit de echte wereld op dat moment in real time kan verwerken.
En ook waar kunstmatige intelligentie wel wat kan betekenen voor de journalistiek, bijvoorbeeld bij het doorspitten van grote datasets of het genereren van tekst of audio, zijn de modellen van nu niet goed genoeg om blind op te vertrouwen, omdat ze niet zijn ontwikkeld op basis van journalistieke normen zoals waarheidsvinding en neutraliteit.
Een chatbot voorspelt woorden op basis van kansberekening, maar begrijpt ze niet. AI kan een handig hulpmiddel zijn, maar menselijke controle blijft noodzakelijk in de journalistiek. Een model dat zo betrouwbaar is dat er in het journalistieke proces geen mens aan te pas hoeft te komen, zit er echt niet aan te komen.’
Het vak blijft dus bestaan, maar wat gaat er veranderen?
‘Journalisten zullen minder tijd kwijt zijn om hun informatie in mooie vormen te gieten. Slimme modellen schrijven dan bijvoorbeeld een samenvatting, tussenkopjes of een tekstje voor social media. Er zijn nu al tools die een podcast maken op basis van een artikel. Of een explainer video op basis van een tekst.
Terwijl AI veel kan doen met vorm, blijft de verantwoordelijkheid voor de inhoud altijd bij de journalist liggen. Mogelijk hebben journalisten daardoor meer tijd voor diepgravend onderzoek. Het is aan journalisten om te controleren wat AI en algoritmes eigenlijk doen en wat de impact is. Denk aan ondoorgrondelijke algoritmes die bepalen wat je ziet op sociale media, of het gebruik van AI door de overheid. Ook bij het herkennen van nepnieuws zijn journalisten essentieel.’
Zijn er minder journalisten nodig?
‘Nee, want er zullen niet minder verhalen zijn. Hoe complexer de samenleving, hoe meer verhalen er zijn die journalisten boven water moeten krijgen.’
En eindredacteuren? Kan AI hun taak vervangen?
‘Een eindredacteur kan kunstmatige intelligentie inzetten als tool, maar het laatste woord ligt altijd bij mensen. We moeten af van het idee van AI als vervanging van mensen.’
En social media-redacteuren dan?
‘AI kan zeker helpen social media posts te schrijven. De inhoud moet van mensen komen, maar puur voor de post voor sociale media, gebaseerd op een bestaand journalistiek verhaal, kun je AI inzetten. Social mediaredacteuren kunnen sneller werken met slimme systemen en kunnen daardoor misschien ook ander werk doen, maar de menselijke tussenkomst blijft ook hier essentieel. Dat heet het “human in the loop”-principe: er moet altijd een mens betrokken zijn om fouten te voorkomen.’
Of presentatoren?
‘Omroep Brabant deed een test met een AI-nieuwslezer. Zo werden geschreven stukken automatisch voorgelezen door een AI-avatar die er precies uitzag en klonk als Nina van den Broek, een echte presentatrice van de omroep. Handig voor bijvoorbeeld laaggeletterde mensen, was het idee. Uiteindelijk is het experiment weer stopgezet (het bleek te bewerkelijk, duur en verwarrend, red.).
Als het puur om audio gaat, lijkt het publiek al wat welwillender. NRC laat stukken voorlezen door AI, met stemmen van echte redacteuren. Maar zodra er beeld bij komt kijken, wordt het lastiger. Je krijgt dan te maken met wat ze “uncanny valley” noemen: zodra robots te veel op een mens gaan lijken, krijgen mensen er een afkeer van.’
Als AI de vorm over kan nemen, verdwijnt de creativiteit dan uit het vak?
‘Voor een reportage moet een journalist nog steeds een menselijke beschrijving geven: dat is de essentie van een reportage. Ook authentiek beeld blijft daarbij belangrijk. Qua vormgeving en video’s zou het kunnen dat er wat ruimte voor menselijke creativiteit verdwijnt. Maar die creativiteit kan je juist wel weer kwijt in nieuwe concepten om bijvoorbeeld het publiek beter te betrekken. Je ziet nu ook dat journalisten vindingrijk zijn in de verschillende manieren om AI in te zetten. Ik denk dus dat de betekenis van creativiteit verschuift, niet dat creativiteit verdwijnt.’
Wat voor tools kunnen journalisten gebruiken?
‘Elke dag worden nieuwe tools gelanceerd. The New York Times stuurde een weloverwogen lijst met goedgekeurde tools naar haar redacteuren. Dat vind ik slim: je moet vooraf weten welke tools bruikbaar zijn, waar je op moet letten, waar de data die je invoert heen gaan en ook wat het gebruik van slimme technologie met je journalistieke skills doet.’
Goutiers voorbeelden van tools voor journalisten:
– Granola werkt notulen uit op basis van steekwoorden die je zelf noteert: zo bepaal je zelf de prioriteit van onderwerpen.
– Met NotebookLM ondervraag je PDF-documenten of maak je van een tekst een podcast waarin twee mensen je inhoud bespreken.
– In Google Colab kun je programmeren in menselijke taal, zonder kennis van code, dankzij de ingebouwde generatieve AI-tool die code kan schrijven.
– Met Zeeschuimer kun je data-onderzoek op sociale media doen.
Wat moet een journalist kunnen wat hij nu nog niet kan?
‘Hij moet vooral weten waar kunstmatige intelligentie een toegevoegde waarde kan hebben, in welke stap van zijn werk. De mogelijkheden zijn eindeloos. Het is niet nodig om AI-expert te zijn, maar een basiskennis is essentieel. Zo kun je output op waarde schatten en op de juiste manier interpreteren. Sowieso heb je kennis van AI nodig om mogelijkheden te zien, om te weten waar het je kan helpen en waar niet.’
Welke kansen biedt AI nog meer?
‘De relatie van nieuws met publiek kan zich gaan ontwikkelen. Misschien gaan we manieren vinden om met AI te zorgen dat mensen zich meer herkennen in het nieuws, omdat we vergaand kunnen personaliseren. Qua onderwerp konden we dat al, maar nu kunnen we ook steeds meer qua vorm. Dat kan ervoor zorgen dat het voor mensen aantrekkelijker wordt om nieuws tot zich te nemen. Tegelijk dreigt het risico van bubbelvorming. Hoe ver moeten we gaan met personalisering? Dat zijn vragen die al langer bestaan, en met de opkomst van AI een nieuwe dimensie hebben gekregen.’
In hoeverre past de opleiding Journalistiek zich aan de ontwikkelingen van AI aan?
‘Ik heb een Comenius Senior Fellowship gekregen waarmee ik AI-onderwijsprojecten voor de opleiding opzet, zodat AI een vaste plek in het onderwijs krijgt. Een aantal jaar geleden heb ik ook de website Journalistiek & AI opgericht, met lesmaterialen over AI voor journalistiekdocenten. Het probleem is dat die lesmaterialen geen vast onderdeel zijn van de lessen. Daardoor ben je afhankelijk van de welwillendheid van de individuele docent en krijgt niet elke student evenveel kans om kennis te maken met AI. Met de beurs zorg ik dat kunstmatige intelligentie een vast onderdeel wordt van het curriculum, zodat alle studenten dezelfde kansen hebben.
We doen nu een eerste pilot voor derdejaars: een murder mystery, waarin studenten een AI-gegenereerde misdaadjournalist gaan helpen om de dader van een moord te vinden. Ze leren scrapen (automatisch verzamelen van gegevens van websites, red.), programmeren, foto’s op echtheid te controleren, en gieten het verhaal in een storyboard. Volgend jaar ontwikkelen we een project voor het tweede jaar.’
Wat verwacht je van de HU als het gaat over AI in het onderwijs?
‘Wat mij betreft is er een HU-breed beleid nodig, dat verder gaat dan advies over welke tool wel of niet te gebruiken. Vakgebieden en het onderwijs veranderen en daar moeten we op voorsorteren. We moeten investeren in AI-experts die op alle niveaus kunnen adviseren en ondersteunen. Het is nu nog een expertise die vrij schaars is, terwijl de invloed gigantisch is.’
Hoe hoop je dat de opleiding er in de toekomst uitziet?
‘Hopelijk komt er op den duur ruimte komt voor onderwijsprojecten waarin studenten AI en journalistiek samen optrekken en van elkaar leren. En ik hoop dat alle studenten die bij ons afstuderen binnenkort een basiskennis van AI zullen hebben, zodat ze het slim kunnen inzetten, maar ook kritisch kunnen bevragen. Zo zijn ze in staat hun journalistieke werk met behulp van AI naar een hoger niveau te tillen, zonder zelf de controle te verliezen.’
