‘Na deze pandemie moeten we de staatsschuld niet verder laten oplopen,’ zei directeur Klaas Knot van De Nederlandsche Bank deze week. Oei, dat klinkt ernstig. En als er nog een pandemie komt? Of een oorlog? Een milieuramp? Gaat Nederland dan failliet? En dan? Aan het woord is econoom Meindert Scholma, HU-docent Economie en Bedrijfsethiek.
Wat is een staatsschuld?
‘Uitkeringen, zorg, onderwijs: alles kost geld. De Nederlandse regering krijgt inkomsten uit belastinggelden, maar leent sinds kort ook weer bij. Hiervoor gaat ze schulden aan. De staatsschuld bedraagt op dit moment ongeveer 380 miljard euro, en daarin is Nederland vergeleken met andere landen gemiddeld.’
Van wie leent de staat?
‘Van pensioenfondsen, bedrijven als Google en van iedereen die veel geld over heeft.’
Kan Nederland ooit failliet gaan?
De rente staat nu negatief. Dan is lenen voor de overheid toch gratis?
‘Er nu is zo onnoemlijk veel geld in de wereld dat partijen met geld in de rij staan om het ergens onder te brengen. Op de beurs, op de bank of in staatsleningen. Op de beurs kan je geld meer, maar ook minder waard worden. Op de bank is het veiliger. Echt veilig zijn staatsleningen van Nederland. We zijn een rijk land, dat altijd braaf schulden aflost. Bovendien is de kans dat Nederland failliet gaat en je geld verdwijnt, verwaarloosbaar klein. Ons land is zo geliefd, dat men zelfs wil betalen voor het uitlenen van geld aan de overheid. Dan is de rente dus negatief. Meestal is die overigens positief en krijg je rente als je geld uitleent.’
Wat als we wel failliet gaan?
‘Landen gaan met enige regelmaat failliet, leert de geschiedenis. In Zuid-Amerika zijn aan de lopende band landen failliet gegaan. Argentinië sinds 1827 zelfs acht keer. Het kon zijn schulden niet meer betalen, de schuldeisers schreeuwden moord en brand en maakten forse verliezen. Vervolgens waren er nieuwe partijen die onder strenge voorwaarden toch weer geld aan de Argentijnse staat wilden lenen en ging het land gewoon weer door. Nederland zal nooit failliet gaan.’
Wat zou daarvoor moeten gebeuren?
‘We zouden eerst nog tien jaar crisis moeten hebben en roekeloos geld moeten uitgeven. Omringende landen zouden het vertrouwen in ons kwijt moeten raken en ons alleen nog geld willen lenen tegen rente boven de 10 procent.’
En dan?
‘We zouden een paar jaar meer armoede, daklozen, huiselijk geweld en andere ellende kennen. Totdat we een verantwoordelijk kabinet krijgen waar kapitaalverschaffers vertrouwen in krijgen. Je ziet aan landen in Afrika dat zij worstelen met het feit dat niemand ze geld wil lenen, terwijl ze het juist zo hard nodig hebben. Die regeringen gedragen zich te vaak onbetrouwbaar. In Italië hebben ze nu premier Mario Dragi naar voren geschoven om vertrouwen te wekken bij de investeerders. Zo houden ze dus de rente laag. (Hij is sinds 13 februari de huidige premier van Italië. Eerder was hij voorzitter van de Europese Centrale Bank, red.)
Bezuinigen en aflossen
Een hoge staatschuld betekent toch dat een enorm deel van het geld van de belastingbetaler gaat naar het aflossen ervan?
‘In Nederland is dat bedrag laag. In 2019 ging het om 11 miljard euro, zo’n 3 procent van de inkomsten van de staat. Weliswaar is de schuld hoog, maar de afbetaling is over tientallen jaren uitgespreid. Elk jaar een beetje, net als bij je hypotheek.’
Waarom waarschuwt de directeur De Nederlandsche Bank ons dan voor een te hoge staatsschuld?
‘Dat is zijn rol. Hij doet het overigens niet heel stellig, zo noemt hij bijvoorbeeld geen aflossingstermijn. Hij heeft gelijk dat we verstandig met geld moeten omgaan. Je hebt verschil tussen incidentele uitgaven, zoals het bijstaan van ondernemers tijdens de coronacrisis, en structurele uitgaven, zoals het verhogen van de bijstand. Die incidentele miljarden moeten een keer stoppen. Maar hij weet dat stoppen pijn gaat doen: veel bedrijven zullen alsnog failliet gaan. Hij zegt dus, volgens mij: “durf te stoppen!”’
Waarom hamert rechts meer op bezuinigen dan links?
‘Rechtse politici bezuinigen graag op sociale zekerheid. Daardoor worden de loonkosten lager en de winsten hoger. Maar de koopkracht daalt ook, gezinnen moeten dan sparen voor moeilijke tijden en op de lange termijn werkt dat averechts. Veel directeuren mogen van hun aandeelhouders echter alleen aan de korte termijn denken.
‘De grootste dreiging van een hoge staatsschuld lijkt mij politiek: politici gebruiken oplopende schulden vaak als excuus om bezuinigingen af te dwingen. Zij overzien echter daarvan vaak niet de economische gevolgen, klagen veel economen. Zo zijn na de financiële crisis van 2008 niet alleen de belastingen verhoogd, maar is er ook nog bezuinigd op zorg, onderwijs, defensie en cultuur, juist toen het slecht ging met Nederland. Het gevolg daarvan was een extra lange recessie en bijvoorbeeld de zorg die voor velen een onaantrekkelijke werkplek werd.’
In het verdrag van Maastricht staat toch dat onze staatsschuld niet meer dan 60 procent van het bbp mag zijn?
‘Japan kan zonder problemen 200 procent BNP-schuld dragen: ze betalen toch wel terug. De magische grens van 60 procent is een economisch gezien arbitraire grens die ooit door een ambtenaar van een Franse president verzonnen is als campagnetruc om de oppositie uit te schakelen (NRC, 6 juli 2020, red) . Het IMF legt de lat voor een beoordeling tegenwoordig bij 90 procent, zag ik.
De staatsschuld doorschuiven naar volgende generaties
Hans Mommaas, directeur van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL) formuleerde het zo: ‘Of het erg is dat de rekening wordt doorgeschoven naar de generaties, hangt af van wat ermee is gekocht. Leidt het tot hogere groei, meer banen en blijft de staatsschuld binnen de veilige marge, dan kan een volgende generatie daar vooral van profiteren. Een stijgende rente of een nieuwe economische crisis kunnen alleen roet in het eten gooien.’
Ben je het met hem eens?
‘Zeker: zijn opmerking sluit aan bij de standaardtheorie die zegt dat schulden maken zoals bij de bank, ook voor de overheid geen probleem is, als die geïnvesteerd worden in het verdienvermogen van het land op lange termijn. Bijvoorbeeld in de uitbouw van snel internet op het platte land, zoals Duitsland nu doet, of in duurzame energie, om later exploderende klimaatschadekosten te voorkomen.
Lenen om daarmee bedrijven in corona boven water te houden, valt daar dus niet onder. Maar, het is op de korte termijn toch zinvol om een zware depressie te voorkomen, die schadelijke is voor iedereen. Wat je als overheid weggeeft, leen je nu zonder kosten, maar moet natuurlijk later, bijvoorbeeld dertig jaar later, terugbetaald worden. Omdat je een diepe depressie voorkomt, zal dat straks makkelijk gaan.
Overigens wordt de kans dat de rente omhoog gaat en geld lenen later duurder wordt, door experts als Coen Teulings klein geacht. Ook in de toekomst verwacht hij toegang tot gigantische hoeveelheden geld. Dat zie je bijvoorbeeld aan de gigantische prijzen voor moderne kunst die miljardairs graag aanschaffen, zoals je gisteren kon lezen in Trouw.
De economen die met 60 procent rekenen, zeggen: is de schuld te hoog, verlaag hem op de lange termijn. En vooral niet als het slecht gaat in het land! Ik ben dus benieuwd wat de regering gaat doen. Stoppen met corona-gelden oké, maar bezuinigen? Ik zou niet weten waarop.’
Ook interessant: Starten op de HU in coronatijd. ‘Ik verlang zo naar het bruisende leven in de Uithof
